نژادپرستی زبانی یکی از عواقب شوم تک زبانگی و تحمیل زبان فارسی در ایران است و در همین راستا عده ای معتقدند زبان فارسی سرآمد تمامی زبان ها است و به همین دلیل حاضر به پذیرش برابری زبانی و تدریس زبان های غیرفارسی در مدارس نیستند. احتمالا شما هم در گفتگوهای مختلف بارها شنیده اید که در جهت اثبات برتری زبان فارسی می گویند فارسی نه تنها زبان رسمی ایران بلکه حتی قرنها زبان رسمی امپراطوری عثمانی بوده و حضوری پررنگ در دربار عثمانی داشته است. مثلا خانم مژده کلهر در مقاله ای تحت عنوان فارسی در دربار امپراتوری عثمانی، که از طریق بی بی سی فارسی منتشر شده است مدعی شده: زبان فارسی در دوره ای طولانی زبان رسمی دربار سلاطین عثمانی بوده است. یا در گزارشی که تحت عنوان زبان فارسی، زبان ادبی و دیوانی عثمانیان، توسط بنیاد سعدی منتشر شده است، محمدجعفر یاحقی، مدیر قطب علمی فردوسی‌شناسی و ادبیات خراسان، گفته: زبان فارسی برای سالیان دور و دراز، زبان ادبی و دیوانی عثمانیان بوده است. خانم مطهره احمدی هم در یادداشتی در سایت دیپلماسی ایرانی با عنوان پاسخی به کسانی که ادعاهایی درباره زبان فارسی بیان می‌کنند نوشته: شاه اسماعیل صفوی در ابتدای حکومت خود به همراه نامه‌ای، سروده‌ای به زبان ترکی به شاه عثمانی فرستاد و شاه عثمانی در جواب شاه جوان، سروده‌ای به زبان فارسی ارسال کرد و در ادامه می گوید: آنچه از حضور زبان فارسی در دایره حکومت عثمانی برجای مانده، بیش از 1200 نسخه خطی به زبان فارسی است؛ آیا چنین ادعاهایی صحت دارند؟ آیا فارسی، زبان رسمی، دیوانی و ادبی دربار سلاطین عثمانی بوده؟ آیا سلاطین عثمانی در مکاتبات خود از زبان فارسی استفاده می نمودند؟
در توضیح زبان های رسمی و دیوانی باید گفت زبان رسمی به زبانی گفته می‌شود که به‌طور قانونی در کشور انتخاب شده و تمام اسناد، مکاتبات و متون رسمی بایـد به این زبان باشد زبان رسمی اصطلاح نوینی است و در گذشته زبان دیوانی نقش زبان رسمی را در امور دیوانی به عهده داشته است. امور دیوانی به معنای نظام اداری، دبیرخانه‌ای، مالی و قضایی است.
وقتی در مورد زبان یا زبانهای مورد استفاده در امپراطوری عثمانی تحقیق می کنیم متوجه می شویم که ترکی زبان رسمی امپراطوری عثمانی بوده و خبری از رسمی بودن زبان فارسی نیست البته در اوائل استقرار حکومت عثمانی، زبان فارسی در زمینه تاریخ نگاری و امور دیوانی کاربرد داشته است! کمی به پیش از دولت عثمانی بر می گردیم. ترکان غزنوی پس از حاکمیت بر قلمرو سامانیان، برای اداره امپراطوری از نظام دیوانی سامانیان که فارسی در آن نقش زبان دیوانی را به عهده داشت استفاده نمودند . ترکان سلجوقی هم وقتی بر قلمرو امپراطوری غزنوی تسلط پیدا کردند استفاده از نظام دیوانی پیشین که مبتنی بر زبان فارسی بود را ادامه دادند. پس از آنکه آلپ ارسلان، پادشاه سلجوقی در نبرد ملاز گرد امپراتور روم را شکست داد و حکومت سلجوقیان روم در شرق آناتولی شکل گرفت. سلجوقیان روم که آشنا به نظام دیوانی امپراطوری سلجوقی بودند از همان نظام و بالطبع از زبان فارسی برای امور دیوانی بهره بردند. عثمانی ها هم که امپراطوری خود را بر بقایای دولت سلجوقی روم، بنا نهاده بودند در ابتدا از نظام دیوانی به جای مانده از سلجوقیان روم استفاده نمودند اما به مرور، نظام دیوانی جدید و بر مبنای زبان ترکی را جایگزین آن نمودند.
رودریک داویسون در کتاب اصلاحات در امپراطوری عثمانی نوشته: ترکی عثمانی زبان رسمی امپراتوری بود. این زبان به شدت متأثر از فارسی و عربی بود ، هرچند که زبانی که توسط مردم عادی صحبت می شد در مقایسه با طبقات بالا و مقامات دولتی، تأثیرات کمتری از زبان های دیگر داشت. ترکی، در نوع عثمانی آن، از زمان پیدایش عثمانی ها زبان نظامی و اداری بود. [1]
برتولد ساپلر در کتاب تاریخ نگاری و جغرافیای پارس نوشته: عثمانی ها دارای چندین زبان تأثیرگذار بودند: ترکی که زبان اکثریت مردم آناتولی و اکثریت مسلمانان بالکان بود؛ فارسی که فقط توسط افراد تحصیل کرده صحبت می شد و عربی که عمدتا در مصر، شام، عربستان، عراق و شمال آفریقا، صحبت می شد. فارسی عمدتا به عنوان یک زبان ادبی برای تحصیلکردگان عمل می کرد. [2]
در مقاله ای که توسط بخش تحقیقات فدرال کتابخانه کنگره امریکا تحت عنوان ظهور ترکان و امپراتوری عثمانی تنظیم شده نوشته شده: زبان دربار و دولت امپراتوری عثمانی ترکی عثمانی بود. [3]
یلدا صایدام در کتاب کاربرد زبان در امپراتوری عثمانی و مشکلات آن نوشته: اگرچه اقلیت های امپراتوری عثمانی در استفاده از زبان خود در میان خود آزاد بودند ، اما در صورت نیاز به برقراری ارتباط با دولت مجبور بودند از ترکی عثمانی استفاده کنند. [4]
یوهان استراوس در مقاله چه کسی در امپراتوری عثمانی چه می خواند نوشته: عثمانی ها در مجموع سه زبان تأثیرگذار معروف داشتند: ترکی عثمانی، عربی و فارسی. ترکی که توسط اکثریت مردم آناتولی و اکثریت مسلمانان بالکان به جز در آلبانی ، بوسنی و جزایر مختلف دریای اژه صحبت می شود. فارسی در ابتدا زبان ادبی و دیوانی بود که توسط تحصیلکردگان در امپراتوری عثمانی قبل از جایگزینی توسط ترکی عثمانی استفاده می شد؛ و عربی که زبان قانونی و مذهبی امپراتوری بود. [5] یوهان استراوس در کتاب قانون اساسی برای امپراتوری چند زبانه نیز نوشته: در نتیجه داشتن گروه های زبانی متعدد ، مقامات عثمانی اسناد دولتی را به زبانهای دیگر ترجمه کردند. [6]
اما منشا ادعای رسمیت زبان فارسی در امپراطوری عثمانی چیست؟ این ادعاها ناشی از سوء تعبیر یا شیطنت های ناسیونالیستی به واسطه برخی مکاتبات رسمی امپراطوری عثمانی به زبان فارسی است. در این قسمت به بررسی یکی از این ادعاها می پردازیم. دکتر محمدامین ریاحی در فصل پانزدهم کتاب زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی که نخستین بار سال 1369 در تهران چاپ شد مدعی می گردد که فارسی زبان دیوانی امپراطوری عثمانی بوده و برای اثبات ادعای خود به کتاب منشات السلاطین استناد نموده و نوشته است: در سده های هشتم و نهم همه نامه هایی که به پادشاهان ایران و هند و فرارود نوشته می شده و فتح نامه ها و فرمانهای عمومی که برای حکام و امرای داخلی قلمرو عثمانی نوشته میشده و جنبه رسمی داشته به زبان فارسی بوده است. نامه های خطاب به فرمانروایان مصر و شریف مکه تا وقتی که جزو دولت عثمانی نشده بودند به زبان عربی بوده و از دوره سلیم اول که تابع دولت عثمانی شدند مکاتبه با آنان هم به ترکی جریان یافت. نامه هایی که از هند می رسید تا استیلای انگلیسیها همچنان به فارسی بود. متوجه موضوع شدید؟ نامه هایی که دولت عثمانی برای کشورهای عربی ارسال می نموده به زبان عربی و نامه هایی که برای ایران و هند نوشته می شده به زبان فارسی بوده اند که به هیچ عنوان به معنای رسمیت زبان عربی یا فارسی در دربار عثمانی نیست اما دکتر ریاحی وجود نامه هایی به زبان فارسی آن هم برای ایران و هند که زبان دیوانی آن دو کشور فارسی بوده را به معنای دیوانی بودن فارسی در دولت عثمانی تعبیر نموده است و همین برداشت اشتباه یا شیطنت ناسیونالیستی، ادعایی را تولید کرده که همچنان بازتولید می شود.
تا اینجا متوجه شدیم که:
ترکی، از زمان پیدایش عثمانی، زبان نظامی و اداری بوده است! (رودریک داویسون)
فارسی عمدتا به عنوان یک زبان ادبی برای تحصیلکردگان عمل می کرد! (برتولد ساپلر)
زبان دربار و دولت امپراتوری عثمانی ترکی بود! (تحقیقات کتابخانه کنگره آمریکا)
برقراری ارتباط با دولت از طریق زبان ترکی بوده است! (یلدا صایدام)
فارسی در ابتدا زبان ادبی و دیوانی بود که توسط تحصیلکردگان در امپراتوری عثمانی قبل از جایگزینی توسط ترکی استفاده می شد! (یوهان استراوس)
مقامات عثمانی اسناد دولتی را به زبانهای دیگر ترجمه کردند! (یوهان استراوس)
پس فارسی زبان رسمی دولت عثمانی نبوده است زبان رسمی دولت عثمانی زبان ترکی بوده اما در ابتدای استقرار دولت عثمانی فارسی زبان دیوانی بوده که به مرور حذف شده اما به عنوان یک زبان ادبی حدودا تا اواخر امپراطوری عثمانی در این امپراطوری وجود داشته است.تا اینجا متوجه شدیم نوشتن نامه هایی به زبان فارسی از سوی دولت عثمانی به معنای رسمیت یا دیوانی بودن زبان فارسی در امپراطوری عثمانی آن هم برای دوره ای طولانی نبوده است.
در این قسمت نگاهی داریم به قسمت هایی از مستند ظهور امپراطوری ها، عثمانی، که در خصوص سلطان محمد دوم، یکی از امپراطوران عثمانی است. در قسمتی از فیلم فرماندار آنجلو لوملینی که فرماندار گالاتا در زمان محاصره قسطنطنیه بوده وارد خیمه محمد دوم می شود و سلطان عثمانی با او به زبان ایتالیایی صحبت می کند. در قسمتی دیگر نیز سلطان محمد با یکی از شهروندان قسطنطیه که به جرم جاسوسی بازداشت شده به زبان یونانی صحبت می کند. راجر کراولی مورخ و نویسنده بریتانیایی در خصوص او می گوید: محمد شخصیت فوق العاده پیچیده ای داشته او به زبانهای بسیاری مسلط بوده، ترکی، عربی، فارسی، یونانی و اسلاوی! سلطان محمد دوم در قسمتی از صحبت خود نیز به مطلبی از انجیل استناد می کند که نشان از تسلط او به ادیان و کتب دینی مختلف دارد. کارن بارکی استاد جامعه شناسی در دانشگاه کالیفرنیا ، برکلی , مدیر مرکز مطالعه دموکراسی ، مدارا و دین در دانشگاه برکلی در مورد سلطان محمد دوم می گوید: محمد سلطان بسیار بسیار قدرتمندی بود. در واقع اون علاقمند به ساختن چیزی بزرگتر از یک امپراطوری ترکی نظر داشت. حکومتی چند مذهبی، چند اتنیکی و رو به گسترش.
با توجه به مطالبی که ذکر شد و با توجه به نظر کلیفورد ادموند باسورث نتیجه می گیریم عثمانی ها که امپراطوری خود را در سرزمین دولت سلجوقی روم، بنا نهاده بودند در ابتدا از نظام دیوانی به جای مانده از سلجوقیان روم استفاده نمودند اما به مرور نظام دیوانی جدید و بر مبنای زبان ترکی را جایگزین آن نمودند. امپراتوری عثمانی یک دولت چند فرهنگی و چند زبانی بوده و سلاطین عثمانی نه تنها به تکثر زبانی، فرهنگی و مذهبی باور داشتند و در راستای احترام به زبان دولت های خارجی در مکاتبات رسمی از زبان آن کشورها استفاده می نمودند بلکه سلاطین و شاهزادگان عثمانی زبان های مختلف را اموزش دیده و بر چندین زبان تسلط داشتند و به همین علت است که در مجموعه مکاتبات رسمی دولت عثمانی بیش از 1200 نامه به زبان فارسی وجود دارد. نامه هایی که اکثرا یا مربوط به اوایل استقرار امپراطوری عثمانی هستند و یا نامه هایی هستند که برای ایران و هند ارسال شده اند! و البته در همین راستا مجموعه نامه های دیگری نیز به زبانهای دیگری هم وجود دارند که وجود هیچ کدام از این مجموعه نامه ها به معنای رسمیت آن زبانها در دربار عثمانی نمی باشد.
منابع:
[1] Davison, Roderic H. (31 December 1964). Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876. doi:10.1515/9781400878765. ISBN 9781400878765.
[2] Bertold Spuler (2003). Persian Historiography And Geography. Pustaka Nasional Pte Ltd. p. 69. ISBN 978-9971-77-488-2.
[3] The Rise of the Turks and the Ottoman Empire . Archived from the original on 2012-06-28. Retrieved 2012-07-18.
[4] Language use in the Ottoman Empire and its problems, 1299-1923
[5] Johann Strauss, 2003. Who Read What in the Ottoman Empire (19th-20th centuries)?. Middle Eastern Literatures, 6(1), pp.39-76.
[6] Johann Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 22 (PDF p. 24)
زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی .محمدامین ریاحی[7]
فایل پی دی اف کتاب زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی
Comments